مدت مطالعه: ۴ دقیقه
بازخورد توصیفی یکی از راه‌های ارزشیابی آموخته‌ها در فرایند یادگیری کودک و تسهیلگر آموزشی است. این روش ارزشیابی شامل ارائه بازخورد صادقانه و یاری‌رساننده افراد به یکدیگر است. مربی و کودک می‌توانند هر دو در این فرایند حضور داشته باشند.
در ادامه ابتدا در رابطه با پیش‌فرض‌ها و آسیب‌های تشویق و تنبیه به عنوان نوع رایجی از ارزشیابی بحث می‌شود و در ادامه استفاده از بازخورد توصیفی به عنوان جایگزنی امن برای تشویق و تنبیه پیشنهاد می‌شود.
پیش‌فرض‌های تشویق و تنبیه
احتمالا همه ما در دوران تحصیل انواع تشویق و تنبیه را تجربه کرده‌ایم:
- تکلیفت را خیلی خوب انجام دادی، کارت صد آفرین را امروز تو می‌گیری.
- تو بهترین دانش‌آموز کلاس هستی.
- تو معرکه‌ای.
- نقاشی تو خیلی قشنگ است.
- از تو انتظار این نمره را نداشتم، باید بهتر درس بخوانی!
- وسایلت را جمع کن و کنار در ورودی کلاس بایست.
- و …
در تمام این جملات و البته تنبیه بدنی یک یا چند مورد از این پیش‌فرض‌ها صادق است:
- رفتارهای کودک به دو دسته رفتارهای درست و غلط تقسیم می‌شوند.
- مربی یا والدین کسانی هستند که درست و غلط را تشخیص می‌دهند.
- در تغییر رفتار کودک استفاده از انگیزه بیرونی و شرطی‌سازی موثر است.
- بازخورد به شکل یک طرفه است و از طرف مرجع قدرت صورت می‌گیرد.
- بازخوردها بر مبنای ارزیابی و به شکل حکم کلی در رابطه با رفتار کودک داده می‌شود.
- بازخوردها مبهم هستند.
آسیب‌های تشویق و تنبیه
موقعیتی را در کودکی تصور کنید که بابت موضوعی بازخوردی که دریافت کرده‌اید به شکل تنبیه بوده است، بعد از این‌که تنبیه شدید:
- تنبیه چه تاثیری در ارتباط شما با مربی داشت؟ آیا مانند قبل به حسن نیت آن فرد باور داشتید؟
- تنبیه چه تاثیری در تصویری که از خودتان داشتید، گذاشت؟ عزت نفس شما تحت تاثیر قرار گرفته بود؟
- آیا آن تنبیه در بلندمدت موجب تغییر رفتار شما شد و از فرایندی که برای تغییر رفتار طی کردید راضی هستید؟
موقعیت دیگری را تصور کنید که برای انجام کاری تشویق شدید. فرض کنید نقاشی خود را به مربی نشان داده‌اید و مربی در پاسخ گفته است: این بهترین نقاشی کلاس است، لطفا همگی برای او دست بزنید! بعد از این‌که تشویق شدید:
- تشویق چه تاثیری در لذت شما در نقاشی کشیدن گذاشت؟ آیا نگران بودید نقاشی بعدی شما به خوبی نقاشی قبل نباشد؟
- آیا استرس این را تجربه می‌کردید که دفعه بعدی مربی نسبت به شما ناامید شود؟
- آیا فشاری را روی خود احساس می‌کردید و نگران مقایسه و قضاوت‌های بعدی بودید؟
اگر در فرایند تشویق و تنبیه به حسن نیت مربی شک کرده‌اید، عزت نفس شما کم شده است یا اضطراب، ترس و فشار را تجربه کرده‌اید، شما با آسیب‌های تشویق و تنبیه آشنا هستید.
توجه به این نکته ضروری است که لزوما نیت مربی و والدین از تشویق و تنبیه آسیب زدن به کودک نیست، اما استفاده از این روش پیامدهایی دارد که همه‌ی ما تا حدی آن را تجربه کرده‌ایم.
در سال‌های اخیر در مدارس و فرزندپروری، آسیب‌های تنبیه تا حد زیادی مشخص شده است، اما لازم است توجه کنیم که هر تشویقی نیز به نوعی انگیزه بیرونی است.
و از آن‌جایی که انگیزه‌های بیرونی خارج از کنترل کودک و وابسته به فرد دیگری است، برای کودک فشار و اضطراب به همراه خواهد داشت.
و در نهایت ارتباط کودک را با خواست و انگیزه‌های درونی خود قطع می‌کند.
بازخورد توصیفی
در بازخورد توصیفی:
- تمرکز بر ارتباط و فرایند است.
- انگیزه درونی فرد علت انجام دادن یا ندادن رفتاری است.
- رفتار به درست و غلط، خوب یا بد تقسیم نمی‌شود. هر رفتاری تلاشی است برای برآورده کردن نیازی از طرف فرد.
- توجه به نیاز همگان و به رسمیت شناختن وابستگی متقابل نیازها مبنای گفتگو است.
- بر مبنای مشاهده و توصیف است و نه بر مبنای ارزیابی.
- واضح و مشخص است و جملات مبهم و کلی نیستند.
- گوینده مسئولیت بازخورد خود را می‌پذیرد و حکم کلی صادر نمی‌شود.
- دو طرفه است. هم مربی و هم کودک امکان بازخورد به یکدیگر را دارند.
برای بازخورد دادن به شکل توصیفی:
- آن‌چه را مشاهده می‌کنیم و حدسی در رابطه با آن داریم، صادقانه ابراز می‌کنیم. برای این کار می‌توانیم، مشاهده، احساس و علت احساس (نیاز) خود را مطرح کنیم.
- در رابطه با آن‌چه ابهام داریم، سوال می‌کنیم؟
جملاتی که به شکل تشویق و تنبیه آمد در بازخورد توصیفی می‌تواند به این شکل ترجمه شود:
- تکلیفت را خیلی خوب انجام دادی، کارت صد آفرین را امروز تو می‌گیری.
ترجمه: تو به ۹ سوال از ۱۰ سوالی که داده شده بود جواب دادی، از این موضوع رضایت دارم چون دوست دارم از یادگیری این مبحث مطمئن شوم. دوست داری در مورد راه حل سوال ۳ و دریافتت از سوال گفتگو کنیم؟
- تو بهترین دانش‌آموز کلاس هستی.
ترجمه: از دیدن این‌که در هفته گذشته هر روز به موقع سر کلاس حاضر شدی، ذوق کردم چون دلم نظم می‌خواهد.
- تو معرکه‌ای.
ترجمه: من شگفت زده شدم، برای حل این سوال چه قدر زمان گذاشتی؟
- نقاشی تو خیلی قشنگ است.
ترجمه: این‌که برای نقاشی مفهوم آزادی، درختی را کشیدی که ریشه‌هایش را بغل کرده، برایم یادگیری داشت.
- از تو انتظار این نمره را نداشتم، باید بهتر درس بخوانی!
ترجمه: وقتی دیدم این بار به پنج سوال از ده سوال جواب ندادی، نگران شدم چون دوست داشتم مطمئن شوم اگر نیاز به حمایت من داشته باشی با من در میان می‌گذاری، دوست داری صحبت کنیم؟
- وسایلت را جمع کن و کنار در ورودی کلاس بایست.
ترجمه: امروز سه بار دیدم که سرت روی میز بود و حدس میزنم خسته‌ای، راهی برای ارتباط به ذهنم نمی‌رسد، پیشنهادی داری؟
در تمام این جملات مربی مسئولیت احساس و بازخورد خود را پذیرفته است و اشتیاق خود را برای ارتباط، توجه و درک کودک ابراز کرده است.
همچنین برچسب، مقایسه یا قضاوتی صورت نگرفته است و بنابراین تلاش شده تا فضای امنی برای ارتباط و توجه به انگیزه‌های درونی کودک خلق شود.
در بازخورد توصیفی اگر دوست داشتیم نظر خود را نسبت به رفتار یا عملکرد کودک ابراز کنیم، لازم است واضح کنیم که این نظر شخصی ما و بر مبنای تصور یا باوری شخصی است: به نظرم این نقاشی قشنگ است چون من را یاد نقاشی دوستی که در کودکی داشتم، انداخت.
تمرین بازخورد توصیفی
کودکی نقاشی زیر را به شما نشان می‌دهد و می‌گوید: “نقاشیم قشنگه؟” چه بازخوردهایی به شکل توصیفی می‌دهید؟
در رابطه با این نقاشی میگم:
توی نقاشیت دو تا آدم رو میبینم که به هم لبخند میزنن و با توجه به حالت دست و بدنشون حدس میزنم که مشغول گفتگو باشن. دیدن لبخند این دوتا آدم به هم واسم لذت‌بخش بود چون برای من صمیمیت و دوستی رو یادآوری کرد. دوست دارم بدونم اگه حدسم درسته و گفتگو می‌کنن چیا دارن به هم میگن، دوست داری درموردش حرف بزنیم؟
ممنون.
بله این نوعی بازخورد توصیفی هست.