آسمان شب و روز (۱)؛ طرح درس

زمان مطالعه: ۸ دقیقه

مدت زمان جلسه: ۵۰ دقیقه (حدوداً)

گروه سنی: ۹ تا ۱۲ سال

هدف: آشنایی با طبیعت و شناخت آن، درک پدیده‌های طبیعی زندگی روزمره، تقویت تصور فضایی هندسی طبیعت، آشنایی با آسمان شب و روز

شروع کلاس

پیش از ورود به کلاس، دو توپ معمولی، یکی کوچک (در نقش زمین) و یکی بزرگ (در نقش خورشید) تهیه کنید که بتوانید از روی آن برای بچه ها توضیح دهید.
توپ بزرگ‌تر را زرد رنگ کنید. توپ کوچک‌تر را سبز و آبی (شبیه به ظاهر زمین شود).

با این توپ‌ها وارد کلاس شوید و از بچه‌ها بپرسید: به نظرتون امروز می خوایم در مورد چی صحبت کنیم؟ (شنیدن حدس بچه ها- پاسخ شما: آسمان و زمین)

فعالیت ۱- شناخت آسمان و فواصل خورشید و ماه (۵ دقیقه)

از بچه‌ها بپرسید: شما وقتی به آسمون نگاه می کنید، چه چیزهایی می‌بینید؟ اگر سن بچه‌ها کم است، از آن‌ها بخواهید در ۳ دقیقه یک نقاشی از آسمان بکشند و هر چه در آن هست را در نقاشی جا دهند. بعد خودتان از روی نقاشی ها نام اجرام را بگویید.
(همه حدس‌ها را بر روی تخته بنویسید. در نهایت خودتان لیست را تکمیل کنید: خورشید، ماه، ستاره، سیاره (نقاط نورانی شبیه به ستاره ها که گاهی از آنها نورانی‌تر هستند)، پرنده، ابر، هواپیما …)

حال از بچه‌ها بپرسید کدام از این موارد، از ما دور هستند، خیلی دور؟ و کدام ها نزدیکند؟
پاسخ شما: ما می‌خواهیم در مورد اون اجسامی صحبت کنیم که خیلی دورند. فکر می‌کنید مثلاً خورشید چقدر از ما دور هست؟ ماه چقدر دور هست؟
خورشید ۱۵۰ میلیون کیلومتر از ما فاصله داره. یعنی اگر قرار باشه و اگر امکان‌پذیر بود که ما با هواپیما به خورشید سفر کنیم، می دونید چقدر تو راه بودیم؟ به اندازه ۱۷ سال و دو ماه در راه بودیم تا به خورشید برسیم!

به نظرتون ماه نزدیک‌تره یا دورتر؟ (نزدیک‌تره. فاصله اش ۳۸۴ هزار کیلومتر هست. یعنی اگر می‌تونستیم با هواپیما به اون‌جا سفر کنیم، یک سال و یک ماه تو راه بودیم تا به ماه برسیم.)

چرخش خورشید در آسمان (۱۰ دقیقه)

بچه‌ها خورشید در آسمون ثابت هست و فقط یک جا می‌بینیمش یا حرکت می‌کنه؟
صبح خیلی زود خورشید کجاست؟ وقتی ظهر می‌شه کجاست؟ وقتی عصر هست؟ موقع غروب کجاست؟ راستی شب‌ها خورشید کجا می‌ره؟

خیلی قدیم‌ها، پدران ما فکر می‌کردن که خورشید، داره دور زمین می‌گرده. چرا؟ چون می‌دیدن هر روز صبح خورشید از یک طرف میاد بالا، غروب هم از طرف مقابلش می‌ره پایین.
می‌دونید به جایی که خورشید طلوع می‌کنه (یعنی میاد بالا) چی می‌گن؟ (شرق) اونجا که می‌ره پایین اسمش چیه؟ (غرب)
این حرکت خورشید این‌قدر آهسته هست که ما در یک لحظه متوجه نمی‌شیم داره حرکت می‌کنه. ولی در ۲۴ ساعت شبانه روز، می فهمیم که خورشید یک دور، در آسمون چرخیده.

پخش کلیپ با نام «طلوع و غروب خورشید ۱ یا ۲». بچه‌ها این کلیپ که می‌خوام بذارم چطور درست شده؟ اومدن چندین ساعت فیلمبرداری کردن. بعد فیلم رو روی دور تند گذاشتن. که ما حرکت خورشید رو سریع‌تر ببینیم. (نکته: در صورتی که از نظر مربی، موسیقی این کلیپ استرس‌زا و اضطراب‌آور هست، موسیقی را پخش نکنید یا موسیقی مرتبط دیگری را همزمان پخش کنید.)

فعالیت ۲- چرخش زمین دور خود و حرکت خورشید (۵ دقیقه)

بچه‌ها به نظرتون خورشید داره دور زمین می‌چرخه که ما حرکتش رو می‌بینیم؟ یا نه زمین داره دور خودش می‌چرخه؟
دو نفر داوطلب را بیارید وسط کلاس؛ بچه‌ها ما دو نفر می‌خوایم بیان وسط که نقش زمین و خورشید رو بازی کنن.

دفعه اول به کسی که خورشید هست بگید یک بار دور زمین بچرخه. کسی که زمین هست ثابت بایسته. حالا از کسی که زمین هست بپرسید: چی دیدی؟ چیا چرخیدن و چیا ساکن بودن؟ (خورشید یک بار دور زمین چرخید ولی بقیه چیزها، معلم و کلاس و همکلاسی ها ساکن بودند.)

دفعه دوم به کسی که زمین هست بگید دور خودش بچرخه. خورشید ثابت بایسته. حالا از زمین بپرسید چه چیزهایی چرخید و چه چیزهایی ساکن بود؟ (خورشید انگار یک دور، دورِ من چرخید. بقیه کلاس هم یک دور دور من چرخیدن.)

چرخش زمین و داستان گالیله (۸ دقیقه)

بچه‌ها حالا به نظرتون این خورشیده که دور ما می‌چرخه یا زمین و ما هستیم که دور خودمون می‌چرخیم؟ (نظرات مختلف رو بشنوید بعد توضیح بدید:)

اجداد ما در خیلی قدیم‌ها فکر می‌کردن که زمین صاف و مسطح هست و خورشیده که دور زمین می‌چرخه. کم کم افراد دانشمندی پی بردن که زمین گرد هست، به شکل یک کُره (توپ سبز و آبی رو نشون بدید). بعد شخصی به اسم گالیله آمد که خیلی به آسمون علاقه داشت. گالیله خیلی به آسمون نگاه می‌کرد و هر چیزی که در آسمون بود رو به دقت تماشا می کرد؛ ستاره‌ها، خورشید، ماه، و هر چیز دیگه که می‌دید. گالیله متوجه شد که این فقط خورشید نیست که از یک طرف زمین بالا میاد (یعنی از شرق طلوع می‌کنه) و از یک طرف دیگه پایین می‌ره (یعنی در غرب غروب می کنه). او دید همه چیزهایی که در آسمون هستن همین‌طورن. از یک طرف میان بالا و از یک طرف دیگه ناپدید می‌شن. ماه هم این‌طوره. ستاره‌ها هم این‌طورن.

گالیله وقتی این رو فهمید، با دقت بیشتری به حرکت‌های خورشید و ماه و ستاره‌ها در آسمون نگاه کرد و شب‌ها و روزها در این مورد تحقیق کرد. در آخر نتیجه گرفت که:

اول این زمین هست که داره دور خودش می‌چرخه و به نظر ما که روی زمین هستیم این‌طور میاد که همه چیزهای آسمون دارن دور زمین می‌چرخن. دقیقاً مثل دوست‌تون که زمین شد، دور خودش چرخید و دید همه چیز داره دورش می‌چرخه. فهمید زمین هر ۲۴ ساعت یک بار، دور خودش می‌چرخه.
دوم این‌که گالیله فهمید زمین هم به دور خودش و هم به دور خورشید می‌چرخه. با این‌که فاصله‌اش از خورشید خیلی زیاده ولی هر سال (۳۶۵ روز) یک دور به دور خورشید می‌چرخه.

گالیله داستانش خیلی قشنگ و طولانی هست. البته او اولین کسی نبود که این مسائل رو فهمید. قبل از گالیله هم افراد دانشمندی متوجه این موضوع شده بودند. در هر حال گالیله از افراد مهم و تأثیرگذار بود تا ما حقایق بیش‌تری در مورد آسمان بفهمیم. اگر کسی دوست داشت داستانش رو بدونه، تو کتابخونه یه کتاب داریم به اسم (؟) که من الان همراهم آوردمش که فقط باهاش آشنا بشید. دوست داشتید امانت بگیرید و بخونید. و چه بهتر کسی که خوندش بیاد و اینجا برای دوستاش هم توضیح بده.

این حرکت دوگانه زمین دور خودش و دور خورشید را با دو کُره‌ای که به کلاس آورده اید نمایش دهید. از یکی از بچه‌ها برای این کار کمک بخواهید که خورشید را در دست، ثابت بگیرد. و شما کره زمین را هم دور خودش و هم دور خورشید بچرخانید.

سؤالات: هر کس سوالی داره یا چیزی می‌خواد بگه، بفرمایید.

فعالیت ۳- گردش زمین دور خود و خورشید (۵ دقیقه)

حالا دو نفر دیگه بیان نقش زمین و خورشید رو بازی کنن. یک نفر خورشید بشه بایسته سر جاش. یک نفر هم دور خودش بچرخه و هم دور خورشید. با یک فاصله حدوداً یک متری. از یکی از بچه‌ها هم بخواید که زمان بگیره. چند ثانیه طول می کشه فرد نقش زمین دور خودش می‌چرخه و چند دقیقه طول می‌کشه که دور خورشید بگرده؟

معرفی سیارات (۱۰ دقیقه)  

یادتونه اول کلاس گفتیم خورشید از زمین خیلی دوره. حالا تو این فاصله خیلی زیادی که ما با خورشید داریم، فکر می‌کنید چه چیزهای دیگه‌ای وجود داره؟

تا حالا اسم «منظومه شمسی» یا «منظومه خورشیدی» رو شنیدید؟ منظومه شمسی یعنی خورشید و زمین و بقیه اجرامی هست که دارن دور خورشید می‌گردند. ما الان فهمیدیم که زمین روی یک دایره‌ای داره به دور خورشید می‌گرده. خوب یک سری کره‌های دیگری هم هستن که روی دایره خودشون به دور خورشید می‌گردن. بعضی از این کره‌ها از زمین بزرگترن. بعضی‌ها کوچک‌تر. (نقاشی منظومه شمسی را پای تخته بکشید، مطابق شکل زیر و اسم فارسی سیارات را زیر آن بنویسید.)

کلیپ با نام «منظومه شمسی» را پخش کنید. ترتیب سیارات که هم در کلیپ می‌گوید و هم در تصویر بالاست:
ابتدا که خورشید است. بعد به ترتیب: عطارد- زهره- زمین- مریخ- مشتری- زحل- اورانوس- نپتون

بعد از پخش کلیپ بپرسید: خوب بین خورشید و زمین چه کره‌هایی دیدید؟ چه کره‌هایی از زمین هم دورتر بودند؟ می‌دونید اسم این کره‌ها چیه؟ (بچه ها بگن)
سیاره. سیاره یعنی چیزی که حرکت می‌کنه. سیاره‌ها همه به دور خورشید می گردند.

بچه‌ها ما در آسمان شب می‌تونیم بعضی از این سیاره‌ها رو به شکل نقطه‌های نورانی، مثل ستاره‌ها، ببینیم. ما مریخ، زهره، عطارد، مشتری، زحل و گاهی وقت‌ها اورانوس هم می‌تونیم در آسمان شب ببینیم. ولی شاید برامون سخت باشه بین این همه ستاره اون‌ها رو پیدا کنیم.

ارزیابی (۲ دقیقه)

خوب به من بگید تا الان چه چیزهایی از آسمان شب و روز یاد گرفتید؟

تکلیف (۵ دقیقه)

امروز وقتی رفتید خانه، چند تا کار انجام بدید:

۱- ببینید خورشید ساعت چند غروب میکنه؟ (هرگز مستقیم به خورشید نگاه نکنید. چشمهاتون آسیب میبینه. برای دیدن غروب نیاز نیست به خورشید خیره بشید یا مستقیم به اون نگاه کنید. فقط یه لحظه میتونید نگاه کنید که خورشید در حال غروب، کجاست. خیلی سریع نگاهتون رو برگردونید. تا چشم‌تون اذیت نشه.) زمان غروب از منطقه خودتون رو یادداشت کنید.

۲- ببینید خورشید از چه سمتی غروب می‌کنه. برا خودتون یه علامت بذارید. مثلاً بگید وقتی تو حیات یا پشت بام خانه هستم، خورشید از بالای خونه همسایه با اسم ؟؟ غروب می‌کنه.

۳- یک روز هم موقع طلوع آفتاب بیدار بشید و ساعت طلوع و مکان طلوع را یادداشت کنید. تاریخ هم بنویسید که چه روزی این کار رو انجام دادید.

(نکته: دقت کنید که دانش آموز متوجه منظور شما شده باشد. اگر در ثبت مکان و زمان مشکل دارد، خودتان این فعالیت را عملی در کلاس انجام دهید.)

شما در بخش طرح درس سایت تسهیلگر می‌توانید به سایر طرح‌درس‌ها دسترسی داشته باشید.